نظریه نظام جهانی والرشتاین؛ کوششی برای تشریح خاستگاه سرمایه داری - وبلاگ ساعت ورزشی

به گزارش وبلاگ ساعت ورزشی، ایمانوئل والرشتاین در سال 1930 در آمریکا به دنیا آمد. در سال 1959 از دانشگاه کلمبیا با درجه دکترای جامعه شناسی فارغ التحصیل شد و در همان دانشگاه آغاز به تدریس کرد. پنج سال نیز در دانشگاه مک گیل مونترال تدریس می کرد و از سال 176 به عنوان استاد برجسته جامعه شناسی به دانشگاه ایالتی نیویورک منتقل شد.

والرشتاین نظریه نظام دنیای را در اوایل دهه 1970 در جلد اول کتاب نظام دنیای نو عنوان نمود و سپس در پایان این دهه در کتابهای اقتصاد دنیای سرمایه داری و جلد دوم کتاب نظام دنیای نو، این نظریه را گسترش داد.

نظریه نظام دنیای، کوششی است برای تشریح خاستگاه سرمایه داری، انقلاب صنعتی و پیوندهای پیچیده موجود میان دنیا های اول و دوم و سوم. تحقیقات چند رشته ای نظریه نظام دنیای بر روی مطالعات تاریخی رشد نظام دنیای و فرآیندهای کنونی موجود در آن متمرکز است.

از دیدگاه والرشتاین، نظام نوین دنیای در حدود 500 سال پیش در اروپای غربی به منصه ظهور رسید. این نظام بر شبکه های بازرگانی سرمایه داری خوانده می شوند. انگیزه کار، مواد و بازارها شد و با فراز و نشیب های رقابت در چارچوب بحران های اضافه فراوری مناطق متفاوتی از دنیا، در گسترش ناموزون اقتصاد دنیا ادغام شدند.

این گسترش ناموزون را به سه نوع جامعه تقسیم کرد که بستگی های متقابلی دارند:

1) جوامع مرکزی یا هسته ای که در فراوری صنعتی و توزیع تخصص یافته اند، دولتهایی بالنسبه قوی داشته و به نحو چشمگیری در امور جوامع غیر هسته ای مداخله دارند؛

2) در آن سو، یعنی در پیرامون، کشورهایی قرار دارند که به فراوری مواد خام متکی هستند، دولتهایی ضعیف و بورژوازی کوچک و طبقه دهقانی وسیعی دارند و به شدت زیر نفوذ جوامع هسته ای قرار دارند؛

3) و بالاخره جوامع باقی مانده جوامع شبه پیرامونی را شکل می دهند که در خصوصیات هر دو حیطه مرکز و پیرامون سهیم اند. جوامع شبه پیرامونی نوعاً یا جوامعی پیرامونی رشد یافته اند و یا جوامع هسته ای در حال افول. شبه پیرامونی ها از قطبی شدن میان جوامع مرکزی و پیرامونی ممانعت می نمایند و بنابراین تثبیت نماینده نظام به شمار می آیند.

پیش فرض کلیدی نظریه نظام دنیای آن است که اقتصاد دنیای را باید در کل آن مطالعه کرد. مطالعه دگرگونی اجتماعی در هر جز از این نظام ملت ها، کشورها، مناطق، گروه های قومی و طبقات باید به وسیله معین صندلی و مکان این جز در کل نظام صورت پذیرد. بنابراین نظریه نظام دنیای دستورالعمل تحقیقاتی دو گانه ای دارد: از سویی نتایج تغییرات پویا در اجزایش (نظیر کشورها) را به منظور شناخت تکامل نظام و شناخت جنبشهای اجزای مختلف (خرده نظام ها) در داخل نظام مورد آنالیز قرار می دهد و از سوی دیگر، نتایج تغییرات پویا در این نظام دنیای را به منظور شناخت پویایی درونی و ساختار اجتماعی اجزا مختلف آنالیز می نماید.[کوپر، 11985]

بر این اساس می توان گفت که والرشتاین نیز مثل فرانک فقط مفسر تأثیر نظام سرمایه داری بر فرآیند توسعه نیافتگی کشورهای پیرامونی است و تنها الگویی تحلیلی برای مطالعه توسعه و ارتباط های دنیای به دست می دهد.

واحد تحلیل والرشتاین نظام دنیای است که از انواع ساختارها و گروه های اجتماعی تشکیل می گردد. به عقیده او تا به امروز فقط دو نوع نظام دنیای وجود داشته است: نخست امپراطوری های دنیای نظیر رم باستان که بر سلطه سیاسی و نظامی راسخ بودند و دوم اقتصاد دنیای سرمایه داری که متکی به سلطه مالی است. از دیدگاه والرشتاین اقتصاد وسیله تسلطی بسیار مؤثرتر و پیچیده تر از سیاست و نظامی گری است. ساختارهای سیاسی بسیار کم تحرک اند، در حالی که استثمار مالی، جریان مازاد از قشرهای پایین به قشرهای بالا، از حاشیه به مرکز و از اکثریت به اقلیت را تسریع می نماید.

والرشتاین می گوید که برای پیدایش اقتصاد دنیای سرمایه داری از بطن ویرانه های فئودالیسم سه چیز ضرورت داشت:

1- گسترش جغرافیایی به وسیله اکتشاف و استعمار

2- تحول شیوه های متفاوت نظارت بر کار مناطق (برای مثال مناطق هسته ای و پیرامونی) اقتصاد دنیای و...

3- توسعه دولتهای نیرومندی که به دولتهای هسته ای اقتصاد دنیای نوپدید سرمایه داری تبدیل شده بودند.[ریتزر، 248:1374]

شکی نیست که نظریه نظام دنیای والرشتاین در پدید آمدن ادراک نوی از روابط میان دنیا توسعه یافته و دنیا در حال توسعه و نیز تحلیل نتایج کاربست الگوهای توسعه که پایان به طرح ایده ها و رویکردهای نوین توسعه منجر شد بسیار مؤثر بوده است. این ایده، محققان و صاحب نظران معاصر را به طرح یک رشته نارسایی های توسعه راهنمایی کرد که به نظر می رسد می توان آن را به افول ایدئولوژی توسعه و بسط واقع گرایی در مدیریت تحول و دگرگونی های اجتماعی به وسیله گسترش مشارکت های مردمی در این فرآیند تعبیر کرد.*

متن حاضر از روی دائرة المعارف علوم اجتماعی Kuper و بحث ریتزر درباره والرشتاین در کتاب نظریه های جامعه شناسی در دوران معاصر به ترجمه محسن ثلاثی تدوین شده است.

*منبع: محمد جواد زاهدی، توسعه و نابرابری، انتشارات مازیار، چاپ دوم، 1385. صص 107-109