یخچال میبد، ترکیبی از اندیشه و معماری - وبلاگ ساعت ورزشی

به گزارش وبلاگ ساعت ورزشی، یخچال میبد

از آثار به یادگار مانده از دوران گذشته که معماری آن جای بحث و تامل دارد و یکی از جاذبه های دیدنی و تاریخی محسوب می شود، وجود یخ چال ها یا یخ دان ها دربسیاری از نقاط کشورمان است. این یخچال ها که تعداد آن هم در کشورمان کم نیست ساخت و بنای آن به دوره ای برمی شود که هنوز بشر به تکنولوژی امروزی دست نیافته بود. یکی از این دست سازها که حاصل خلاقیت و فکر مردمان گذشته است یخچال میبد است.

در کشورمان از پیشینه تاریخی این یخچال ها یا یخ دان ها و قدمت آن تا پیش از صفویان اطلاعات دقیقی در دست نیست و محققان در این زمینه به اطلاعات موثق و درستی هنوز دست نیافتند. اما در متون و منابع تاریخی و نوشته های پیش از دوره صفویه واژه یخ فراوان به کار رفته و در اشعار و قصه های آن دوران این واژه دیده می گردد ولی اینکه این یخ به شکلی درست می شده و راه فراوری یخ چگونه بوده هیچ توضیحی در منابع دیده نمی گردد. در این بخش وبلاگ ساعت ورزشی شما را به گذشته می برد و با یکی از این یخچال ها در استان تاریخی یزد که به یخچال میبد معروف است آشنا می نماید.

ویژگی های یخچال میبد

یخچال میبد که یک بنای خشتی تاریخی در شهرستان میبد استان یزد است یکی از آثاری است که جزء دیدنی ها و جاذبه های میبد به شمار میرود. همان طور که گفیتم قدمت و پیشینه این یخچال ها به درستی تعیین نیست و محققان با احتمالات و گمان این یخچال را به دوره قاجار یا پیش از آن و تا دوره صفویه نسبت می دهند که یکی از اندک یخچال های یادگار مانده در یزد است. ساختمان این بنا از گل و خشت است و شامل بخش هایی مثل حوض یخ بند، دیوارهای سایه انداز، مخزن و گنبد یخچال است.

ساخت دیواره های جنوبی، غربی و شرقی آن سبب می شد که در فصل زمستان باعث ایجاد سایه ای سرد و خنک در بخش شمالی یخچال گردد که در شب های سرد زمستان با ریختن آب قنات به حوض بصورت تدریجی و مداوم در طول این شب های سرد، قطعه های بزرگ یخ فراوری می شد و بعد از شکستن یخ ها به مخزن یخ که زیر گنبد یخچال واقع شده است انتقال داده می شد.

یخ بند یخچال میبد یک حوض کم عمق است که مصالح بکار رفته در آن گل است و مساحت آن حدودا 8000 متر مربع است، دیواره های بلند یخ بند ضخامت زیادی دارد و ارتفاعش 8 متراست. ارتفاع گنبد 15 متر و قاعده دایره ای گنبد تقریبا 300 متر مربع است و در ساخت یخچال میبد هم مثل دیگر یخچال ها سه مرحله یخ سازی، یخ داری و تحویل یخ در نظر گرفته شده است.

یخچال میبد که یک نمونه از سازه های سنتی بی نظیر است طوری بنا شده که سازگار با اکوسیستم منطقه باشد و در نوع خود منحصر به فرد است چرا که از بزرگ ترین و برترین این نوع بناها محسوب می گردد. یخچال میبد در سال 1375 در لیست آثار ملی کشورمان ثبت شده است.

یخچال ها در گذشته

وقتی از یخچال های طبیعی صحبت می گردد پیریخ یا یخچال های طبیعی که توده های یخی نواحی بسیار سرد و نقاط کوهستانی یا دو قطب شمال و جنوب وجود دارند و بر اثر بارش برف و فشرده شدن و تبدیل شدن به یخ در طی زمان شکل گرفته اند، منظور نیست بلکه زمانی که هنوز تکنولوژی تا این حد پیشرفت ننموده بود تا برای نگهداری مواد غذایی و فاسد نشدن آن وسیله ای اختراع گردد بشر دست روی دست نگذاشته بود بنشیند و ببیند آذوقه ای که به سختی بدست آورده را از دست بدهد یا در گرمای شدید تابستان نیازش به نوشیدن آب خنک و گوارا را نادیده بگیرد و از نوشیدن آن صرف نظر کند.

بشر در هر دوره ای به فراخور زمان با استفاده از دانش و تکنولوژی هر دوره برترین ها را بوجود آورده تا زندگی را برای همنوعانش راحت تر کند یکی از این ابداعات و اختراعات بشر همین یخدان یا یخچال های طبیعی بوده است. یخدان یا یخچال های طبیعی که سبک معماری خاص خودش را دارد بنایی است که در گذشته برای نگه داری و فراوری یخ بوجود آمده است.

هر یک از این یخچال ها عموما یک مخزن گنبدی شکل، یک استخر و یک دیوار بلند یا حصار داشتند. ساخت و موقعیت این دیواره بلند طوری بود که در طول روز که خورشید و حرارت آن هر چیزی را تحت تاثیر قرار می داد، سایه این دیوار روی استخر این یخچال ها قرار می گرفت و مانع گرم شدن آب داخل استخر می شد، در مرحله بعد یخی را که در فصل زمستان در استخر بوجود می آمد خرد می کردند و در خزانه ذخیره می کردند تا در فصل گرما از آن استفاده نمایند.

این یخچال ها هنوز بقایای ساختمان آن در نقاط و منطقه ها گوناگون دیده می گردد. شاردن سیاح معروف در سفرنامه خود به چگونگی فراوری یخ در یخچال های اصفهان اشاره نموده و از معماری آن ها گفته است. در ساخت این یخچال ها نکته سنجی معماران قابل تامل است که به نکات مهمی مثل عایق کاری، حفظ سرمای آن، مصالح به کار رفته در ساختمان آن و طرز فراوری یخ چه دقت نظر و توجهی داشتند.

سه قسمت اصلی یخچال ها

• دیوار بلند سایه انداز
• حوض فراوری یخ
• مخزن یخ

انواع مخزن

• مخزن گنبدی شکل
• مخزن تونلی شکل

انواع یخدان

• یخدان گنبدی
• یخدان زیر زمینی
• یخدان بدون طاق

مشاغل مربوط به یخچال

• یخچالی : صاحب یا مستاجر یخچال
• یخچال بان : نگهبان یخچال
• یخچال دار : کسی که وظیفه وارد کردن آب در زمین های یخچال جهت فراوری یخ و ریختن یخ ها در داخل گودال های یخچال و نگهداری از آن را بر عهده داشت.

یخچال های دیگری که با این سبک ساخته شده اند شامل این موارد است:

• یخدان مؤیدی کرمان
• یخچال میرفتاح
• یخچال سیرجان
• یخچال بم
• یخچال ابرکوه
• یخچال کاشان
• یخچال زواره
• یخچال نایین
• و…